Makura no sōshi: Het hoofdkussenboek

Het literaire werk Makura no sōshi 枕草子 (ca. 1000), geschreven door de hofdame Sei Shōnagon 清少納言, heeft een heel belangrijke plaats binnen de klassieke literatuur van Japan uit de Heian periode (794-1185). Via een literaire stijl die ons vandaag de dag aan een blog doet denken, geeft Sei Shōnagon haar ongezouten mening over het leven aan het Heian hof. Hoewel Makura no sōshi al meer dan 1000 jaar oud is, blijft het zeker de moeite waard om te lezen. Het is een werk dat blijft intrigeren en inspireren. Duik dus mee in de wereld van Makura no sōshi en ontdek het leven, de meningen en de gedachten van deze hofdame!

Lees snel verder;

• Wat is het Hoofdkussenboek?
• De auteur: Sei Shōnagon
• Inhoud
• Dagboekpassages
• Essay passages
• Lijstjes
• Bronnenlijst

Wat is het Hoofdkussenboek?

De titel van het boek

De precieze oorsprong en betekenis van de titel Makura no sōshi 枕草子 is niet volledig bekend. De gangbare vertaling ervan is Het hoofdkussenboek. Makura 枕 betekent namelijk ‘hoofdkussen’ en sōshi 草子 betekent ‘gebonden boek’. Het is niet zeker of Sei Shōnagon zelf deze titel aan haar werk heeft gegeven.

De titel zou een verwijzing kunnen zijn naar een bepaald grapje dat Sei Shōnagon maakt in één van haar passages. Wanneer ze van de keizerin een stapel papieren krijgt, weet ze niet meteen wat ermee te doen en grapt ze dat ze de papieren evengoed als hoofdkussen kan gebruiken.

Een andere theorie is dat het boek die titel kreeg door de stijl waarin het geschreven is. Die stijl sluit aan bij de gewoonte van Heian hoflieden, zowel mannen als vrouwen, om dagboeken bij te houden. Die zouden dan dicht bij hun slaapplek bewaard zijn, om zaken die in hun gedachten opkwamen meteen neer te schrijven.

Let op! De Engelse vertaling van de titel, The Pillow Book, kan weleens voor verwarring zorgen. In 1996 kwam er namelijk een film uit met dezelfde titel, geregisseerd door Peter Greenaway. Buiten enkele verwijzingen naar het boek in de film heeft het plot ervan echter weinig te maken met Sei Shōnagon’s 11e eeuwse werk.

Kenmerken van Makura no sōshi

Makura no sōshi werd geschreven rond het jaar 1000 door de hofdame Sei Shōnagon 清少納言 (ca. 966-1017). Het maakt deel uit van de zogeheten Nyōbō bungaku 女房文学, ‘hofdameliteratuur’. Deze term slaat op literatuur die voornamelijk tijdens de Heian periode werd geschreven door hofdames aan het Heian hof, het huidige Kyōto. Heian aristocratische vrouwen leefden met hun entourage in een letterlijk afgeschermde leefwereld en kwamen amper buiten.

Waar hielden die aristocratische vrouwen en hun hofdames zich dan zoal mee bezig? Het antwoord op die vraag is onder andere literatuur! Hofdames hadden vaak ook een aristocratische afkomst en sommigen waren geschoold in poëzie en de Chinese literaire klassiekers. Hun eigen literatuur schreven de hofdames in het Japanse hiragana schrift in plaats van in kanji, de Chinese tekens die deel uitmaakten van de officiële (mannen-) taal aan het hof. Het voornaamste publiek van deze literatuur was andere hofdames. Een ander extreem bekend werk dat hieruit voortkwam, is de Genji monogatari van de hofdame Murasaki Shikibu.

Op het vlak van genre valt Makura no sōshi niet zo makkelijk te categoriseren. Het bestaat namelijk uit 3 soorten passages:

• Dagboekpassages
• Essay stukjes
• Lijstjes

Deze drie categorieën zijn ook niet strikt van elkaar af te zonderen. Zo bevatten Sei Shōnagon’s lijstjes soms anekdotes die op een dagboekpassage lijken. En soms worden er ook opsommingen gegeven in stukken die er eerder uitzien als een essay. Door deze mengelmoes van stijlen en onderwerpen, wordt Makura no sōshi ook wel de voorloper van de Japanse Zuihitsu literatuur genoemd.

Wat is Zuihitsu 随筆 literatuur?  De term zuihitsu betekent letterlijk ‘het volgen van de pen’. Zuihitsu werken volgen dus de losse en veranderlijke gedachtegang van de auteur. Ze bestaan uit essays en fragmentarische anekdotes, waarbij het lijkt alsof het spontaan en ongepland geschreven is.

Zoals al gezegd werd, doet de titel ook uitschijnen dat de passages allemaal spontaan geschreven werden zonder dat Sei Shōnagon er te veel bij stilstond. Zelf zegt Sei Shōnagon ook dat het werk niets meer was dan haar eigen persoonlijke dagboek of notitieboekje en dat het niet bedoeld was voor publicatie. Het zou per toeval ontdekt zijn. Sommigen denken echter dat Sei Shōnagon zelf haar schrijven bewust liet rondgaan aan het hof. Ze stond nu eenmaal bekend om haar literaire talent en uitgesproken mening. Dit impliceert dat alles, maar vooral de historische passages, geschreven zijn met een bedoeling: het benadrukken van de pracht en elegantie in de entourage van haar keizerin en het laten uitschijnen van haar eigen culturele verfijndheid.

In haar dagboekpassages, lijstjes en korte opiniestukken laat Sei Sei Shōnagon haar eigen mening over de wereld horen. De wereld die ze beschrijft is vaak de exclusieve en afgezonderde leefwereld van de entourage van de keizerin. De dagboekpassages gaan dan ook voornamelijk over haar hofhouding.

In de lijstjes en essays ligt een sterke focus op onder andere personen aan het hof, hun kledij en hun verfijndheid. Ook de appreciatie van de natuur komt heel vaak terug. Soms heeft ze het ook eens over ‘de gewone mens’ die in de velden werkt. Dit zijn vaak taferelen die ze heeft gezien op pelgrimstocht naar boeddhistische tempels. Dat was namelijk een van de weinige momenten waarop een Heian hofdame iets kon zien van de buitenwereld. 

Sei Shōnagon geeft ons veel lijstjes en anekdotes over zaken die ze fijn of aandoenlijk vindt. Maar ze heeft het niet enkel over leuke dingen! Ze geeft haar lezers ook uitvoerig mee wat ze allemaal ellendig vindt, wat haar frustreert, wat ze totaal ongepast vindt… Via haar lijstjes en essays kunnen we dus een inkijk krijgen in haar mening en inzichten over de wereld. En via de gedachten van deze geopinieerde hofdame kunnen wij ons ook proberen inleven in de wereld van het Heian hof. Je kan Makura no sōshi misschien zelfs vergelijken met de Heian versie van een blog!

Weetje: Wat Het hoofdkussenboek zo fijn maakt om te lezen, is de toegankelijkheid ervan! Omdat er niet echt een narratief in zit en de dagboekpassages ook niet chronologisch geordend zijn, houdt niets je tegen om het boek gewoon open te slaan en een willekeurige passage te lezen. In de vertaling van Jos Vos uit 2018 kan je makkelijk het begin van de nieuwe passages herkennen aan het nummertje dat ervoor staat.

We hebben straks een aantal voorbeelden van passages uit Makura no sōshi voor je klaarstaan, maar eerst moeten we Sei Shōnagon zelf wat beter leren kennen!

De auteur: Sei Shōnagon

Het leven van Sei Shōnagon

Sei Shōnagon werd geboren rond 966. Ze was van niet al te hoge afkomst, aangezien haar vader slechts een provinciaal gouverneur was. De naam waarmee wij haar kennen, Sei Shōnagon, is eigenlijk slechts een roepnaam. Het was namelijk de gewoonte voor Heian hofdames om niet hun eigen naam te gebruiken. Sei 清 is een andere lezing van het eerste teken van haar echte achternaam, Kiyohara 清原. Shōnagon 少納言 is dan weer een term uit de hofhouding: het slaat op een raadsheer van een lagere rang. Zij kreeg deze naam toegewezen omdat een mannelijk familielid deze rang bekleedde.

De meeste pennamen van vrouwelijke auteurs uit de Heian periode werden op deze manier opgesteld. Denk maar aan Murasaki Shikibu, de auteur van de Genji monogatari.

Hoewel ze niet van al te hoge afkomst was, was ze onderricht geweest in literatuur en poëzie. Haar intellect en literaire talent zorgden ervoor dat ze hofdame kon worden! Sei Shōnagon werd in dienst genomen aan het Heian hof toen ze ongeveer 27 jaar oud was. Ze diende daar keizerin Teishi. Dit is dan ook de ‘Hare Majesteit’ waarnaar steeds verwezen wordt in Makura no sōshi.

Na Teishi’s dood rond 1000 kwam er voor Sei Shōnagon ook een einde aan haar hofleven. Er is amper iets bekend over haar verdere leven en haar dood. Sommigen zeggen dat ze stierf in 1017, anderen in 1025. Eén bepaalde legende zegt zelfs dat de laatste jaren van haar leven gevuld waren met niets dan ellende en eenzaamheid.

We weten het meeste van Sei Shōnagon’s leven tijdens de periode aan het hof, aangezien ze ons hier zelf over vertelt in Makura no sōshi. Laten we dus eens inzoomen op haar hofleven, dat in de realiteit wellicht minder glorieus was dan ze laat uitschijnen in haar boek.

Heb je nood aan een soundtrack vooraleer je de wereld van het Heian hof in duikt? Hieronder vind je een video van traditionele hofmuziek uit onder andere de Heian periode. Het klinkt wel wat anders dan de muziek die wij gewend zijn, dus misschien zal het niet iedereen kunnen bekoren. Maar geef het zeker toch eens een kans!

Sei Shōnagon aan het Heian hof

Aan het Heian hof was Sei Shōnagon een hofdame van keizerin Teishi 定子 (ca. 977-1000). Om te weten wat dit zegt over het hofleven van Sei Shōnagon, moeten we ook eens kijken naar de politieke situatie.

Teishi, ook wel Sadako genoemd, was namelijk lid van de oppermachtige Fujiwara 藤原 clan. Die Fujiwara konden zulke macht bereiken door hun dochters te laten huwen met keizers en kroonprinsen. De vader van een keizerin had achter de schermen vaak de touwtjes van het keizerlijke bestuur in handen. Teishi’s vader was zo’n machtige Fujiwara man: Fujiwara no Michitaka 藤原道隆 (953-995). Hij zorgde ervoor dat zijn dochter huwde met de toenmalige keizer, Ichijō 一条.

In de Heian periode konden mannen, en al zeker de keizer, met meerdere vrouwen huwen. Teishi’s positie als officiële keizerin (Jp. chūgū 中宮) was dus niet voor eeuwig verzekerd. En dat merkte Teishi maar al te goed wanneer de macht van haar familietak plots ten onder ging.

In 995 overleed Teishi’s vader Michitaka. Zijn jongere broer, Fujiwara no Michinaga 藤原道長 (966-1028), zag zijn kans schoon om de macht van zijn broer over te nemen. Hij liet zijn dochter Shōshi 彰子 ook met keizer Ichijō huwen, waarna zij de officiële keizerin werd door de steun van haar vader. Teishi’s plaats aan het hof ging dus steeds achteruit: na de dood van haar vader verloor ze ook nog eens veel aanzien door de schandalen rond haar broers. Rond 1000 overleed Teishi uiteindelijk in het kraambed.

Het moment dat Sei Shōnagon naar het Heian hof trok, was 3 jaar voor de teloorgang van Teishi’s familietak. Ze maakte dus de periode mee waarin haar keizerin van veel aanzien kon genieten, maar ze was er ook bij wanneer haar ze die positie verloor.

Toch is er van die achteruitgang van aanzien niets te merken in Makura no sōshi. In Sei Shōnagon’s boek lees je voornamelijk anekdotes over de goede momenten in Teishi’s hofhouding. Als we Sei Shōnagon mogen geloven waren zij en haar keizerin ook nauw bevriend.

De dagboekpassages passen dus niet volledig bij de ongetwijfeld bedroevende realiteit die Teishi en haar hofdames hebben beleefd. Volgens sommigen was het verbloemen van haar tijd aan het hof een bewuste keuze van Sei Shōnagon. Misschien probeerde ze hiermee haar loyaliteit te betuigen aan haar keizerin en meer steun voor haar te winnen?

Wat Sei Shōnagon’s motieven ook waren, het mocht niet baten. Na Teishi’s dood in 1000, verliet Sei Shōnagon ook zelf het hof. Met de dood van haar keizerin kwam er een abrupt einde aan haar leven van hoffelijke elegantie. Zo verdween deze grote stem aan het Japanse hof stilletjes van het toneel.

Sei Shōnagon’s persoonlijkheid

Sei Shōnagon’s eigen meningen komen sterk naar voor in Makura no sōshi. Wanneer zij praat over de dingen die ze ellendig of onuitstaanbaar vindt, windt ze er beslist geen doekjes rond. Het is voor ons natuurlijk fijn om zulke uitgesproken meningen over dagdagelijkse zaken aan het Heian hof te kunnen lezen. Het voelt dan ook heel spontaan en persoonlijk aan.

Tijdgenoten van Sei Shōnagon hadden ook een en ander te zeggen over haar persoonlijkheid. Neem nu Murasaki Shikibu, de auteur van de Genji monogatari. In haar dagboek schetst zij een niet erg flatterend beeld van Sei Shōnagon! Murasaki Shikibu noemt Sei Shōnagon een hoogmoedige opschepper die maar al te graag uitpakt met haar kennis van moeilijke Chinese tekens en Japanse poëzie. Het is wel het vermelden waard dat Murasaki Shikibu een hofdame was van Teishi’s rivale, keizerin Shōshi. Dit maakte Murasaki Shikibu en Sei Shōnagon dan ook politieke en literaire rivalen.

Dit bewijst echter ook dat Sei Shōnagon tijdens haar leven als hofdame al bekend (of misschien zelfs berucht) was. Haar literaire stem, die ze toen al luid liet klinken, bereikt ons om die reden ook tot op de dag van vandaag. En het blijft na al die tijd nog steeds het lezen waard.

Inhoud

De beste manier om Het hoofdkussenboek aan je voor te stellen, is natuurlijk door een voorproefje te geven! Lees hieronder enkele dagboekpassages, essays en lijstjes van Sei Shōnagon!

De passages worden geciteerd uit Het hoofdkussenboek (2018), vertaald door Jos Vos (te koop via Bol). Aan de start van elk fragment zal het nummer van de passage tussen vierkante haakjes worden gegeven, zoals dit in de vertaling ook gebeurt. Wil je het boek ook zelf uitlenen? In de winkels en de bibliotheken is het boek te vinden onder de S van Sei! Het boek heeft overigens ook een handige inleiding en voetnoten om je op weg te helpen door de wereld van het Heian hof.

Dagboekpassages

[98] TOEN HARE MAJESTEIT eens bezoek kreeg van een raadsheer, schonk deze haar een waaier.
‘Ik heb de hand weten te leggen op prachtige waaierribben,’ zei hij. ‘Die wilde ik met papier laten bekleden zodat ik jou de waaier kon geven, maar doordeweeks papier is natuurlijk niet goed genoeg; daarom ben ik nog op zoek.’
‘Wat voor ribben zijn het dan wel?’ vroeg Hare Majesteit.
‘O, ze zijn bui-ten-ge-woon!’ riep hij in vervoering. ‘De mensen zeggen dat ze nog nooit zulke ribben hebben gezien… iets wat ik alleen maar kan beamen.’
‘Dan zullen het geen waaierribben zijn,’ zei ik, ‘maar de ribben van een kwal.’
‘Heel grappig,’ lachte de raadsheer. ‘We doen net of ík het bedacht heb.’
Een voorval als dit hoort eigenlijk thuis in de categorie ‘Pijnlijke dingen’. Ik heb het hier enkel weergegeven omdat mij op het hart is gedrukt dat ik niets mag verzwijgen – ik had dus geen keus.

Het hoofdkussenboek (2018), p. 147-148

[222] IK HOORDE ZEGGEN dat onze buitenkamer was betreden door een man die daar niets te zoeken had; hij was in alle vroegte verschenen met een paraplu, en bij nader inzien bleek hij met mij te worden geassocieerd! Wat een vreemde geschiedenis, dacht ik bij mijzelf, hij is van niet al te hoge rang, maar dat betekent nu ook weer niet dat ze op hem neer moeten kijken. Toen kwam er een bericht van Hare Majesteit dat ik onmiddellijk moest beantwoorden. Vol nieuwsgierigheid maakte ik het open en zag een tekening van een grote paraplu zonder eigenaar; alleen de hand die hem vasthield was afgebeeld, met daaronder de woorden:
Al sinds de ochtend
achter de bergen gloort…

Wat een spitsvondigheid spreekt hieruit, dacht ik, zelfs in een zo onbeduidende kwestie, maar tevens vond ik het pijnlijk dat Hare Majesteit grondeloze geruchten had opgevangen, terwijl ik had gehoopt dat die haar bespaard zouden blijven, want ik vond ze alleen maar onprettig en beschamend… En toch had ik wel plezier in de situatie. Op een ander stuk papier tekende ik een zware regenbui, en daaronder schreef ik: 
… worden loze geruchten
over mij verspreid!

‘Ik moet toegeven: ik voel nattigheid.’
Hare Majesteit vertelde dit door aan Ukon en kon er smakelijk om lachen.

Het hoofdkussenboek (2018), p. 258-259

Essay passages

[1] IN HET VOORJAAR gaat er niets boven het ochtendgloren. Geleidelijk wordt het lichter, de bergkammen krijgen een zachtrode glans, purperen wolkenslierten glijden aan de hemel voorbij.
‘s Zomers spannen de nachten de kroon. Over manenschijn hoef ik het niet eens te hebben, en op donkere nachten schieten er volop glimwormen heen en weer. Als er maar een of twee opvliegen, zachtjes glanzend, is dat óók heerlijk. Zelfs regenbuien hebben hun charme.
In de herfst de avonden. Wanneer de stralende zon is weggezonken tot aan de bergkim, is het zelfs aandoenlijk om kraaien naar hun nest te zien vliegen in groepjes van drie of vier… en dan weer twee of drie… Nog prettiger is een vlucht wilde ganzen, als stipjes zo klein. En het ruisen van de wind, of het zingen van de insecten als de zon onder is – daar zijn geen woorden voor!
In de winter de vroege morgen. Als het sneeuwt is dat te heerlijk voor woorden, en ook als er stralend witte rijp ligt, maar zelfs op bitterkoude dagen wanneer dat niet het geval is, haasten de paleisbedienden zich om vuren aan te steken en lopen ze heen en weer met houtskool: een aanblik die het seizoen wonderwel past. Tegen de middag, als de kou begint af te nemen, blijft er in de stoven alleen nog witte as over, wat er niet bepaald aangenaam uitziet.

Het hoofdkussenboek (2018), p. 27

[185] WAT EEN HEERLIJKE aanblik biedt een vrouwenliefhebber, met een flink aantal geliefden, die ‘s ochtends in alle vroegte terugkomt van een nachtelijk avontuur en nog niet naar bed wil! Hij ziet er misschien wat slaperig uit, maar hij haalt toch al zijn inktsteen tevoorschijn, wrijft zorgvuldig wat inkt fijn en schrijft zeker niet het eerste op wat in zijn hoofd opkomt; hij gaat er eens lekker voor zitten om zich met hart en ziel te kwijten van zijn taak.
Over verschillende lagen wit draagt hij kerriageel of scharlaken, en onder het schrijven houdt hij zijn ogen gevestigd op zijn verkreukelde witte ondergewaad. Als zijn brief af is, geeft hij hem niet aan de eerste de beste dienstbode; hij staat op en roept een knaap van de paleiswacht, of een ondergeschikte die voor die taak in aanmerking komt. Tijdens het overhandigen van de brief fluistert de man precieze instructies in het oor, en als de bode verdwenen is, blijft hij nog een hele poos zitten, in gedachten verzonken. Stilletjes neuriet hij gepaste fragmenten uit een soetra, en wanneer hem een eindje verderop in huis rijstgruweel en waswater worden aangeboden, gaat hij daar gebruik van maken maar houdt hij wél even halt aan zijn schrijftafeltje, om een stukje te lezen. Een waar genoegen om te horen hoe hij bij een treffende passage zijn stem verheft.
Dan wast hij zijn handen, trekt een hofgewaad aan en reciteert uit het hoofd het zesde deel van de Lotussoetra – heel indrukwekkend allemaal, maar zijn geliefde woont waarschijnlijk dichtbij, want daar heb je de koerier weer! Hij breekt zijn voordracht voortijdig af en wijdt al zijn aandacht aan haar repliek – wel grappig, want zo vergroot hij juist zijn zondenlast.

Het hoofdkussenboek (2018), p. 235-236

Lijstjes

[27] Dingen waarvan je hart sneller gaat kloppen
Mussen met jongen.
Een plek voorbijlopen waar kleine kinderen zitten te spelen.
Je te rusten leggen nadat je heerlijk wierook hebt aangestoken.
In een Chinese spiegel kijken die wat beslagen is.
Een jonge edelman die halt houdt met zijn koets om iets te vragen.
Je wast je haar, maakt je op, en trekt kleren aan die heerlijk geuren naar wierook. Ook als je ergens zit waar niemand in het bijzonder je ziet, geeft het je een zalig gevoel vanbinnen.
Op een avond waarop je een bezoeker verwacht, springt je hart al op door het gekletter van regen en het gerammel van de wind.

Het hoofdkussenboek (2018), p. 57

[69] Onvergelijkbare dingen
Zomer en winter.
Dag en nacht.
Zonnige en regenachtige dagen.
Gelach en boosheid.
Ouderdom en jeugd.
Wit en zwart.
Mensen van wie je houdt en mensen die je haat.
Een man op wie je verliefd bent geweest lijkt warempel heel anders als je niets meer voor hem voelt, ook al gaat het om dezelfde persoon.
Water en vuur.
Dikke en dunne mensen.
Langharigen en kortharigen.
Hoe kraaien tekeergaan als die samen op stok zitten en midden in de nacht uit hun slaap worden gewekt. Ze tuimelen naar beneden, fladderen van tak tot tak en brengen een slaperig gekras voort – wat ik wel aardig vind, want ze klinken heel anders dan overdag.

Het hoofdkussenboek, p. 95-96

[118] Dingen die er ellendig uitzien
Iemand die op een snikhete dag in de zesde of zevende maand met een slakkengangetje op weg gaat in een armzalige koets met een uitgemergelde os.
Een koets met neergelaten regenscherm, op een dag dat er geen druppel uit de lucht valt.
Een armoedig geklede volksvrouw met een baby op haar rug op een ijskoude of snikhete dag.
Een oude bedelaar.
Een klein, grauw, verweerd stulpje, door- en doornat van de regen. Of ook: iemand uit een adellijk escorte op een petieterig paardje, in een heftige regenbui. In de winter redt zo’n kerel het nog wel, maar in de zomer plakken al zijn gewaden aan elkaar.

Het hoofdkussenboek (2018), p. 169-170

Heb je hiervan zin gekregen om nog meer passages te lezen? Ga het boek dan zeker eens uitlenen of kopen!

Dit artikel is geschreven door Isy Van Dorpe.

Bronnenlijst

• Britannica, T. Editors of Encyclopaedia. 2017. “Sei Shōnagon.” Encyclopedia Britannica.  Laatst geüpdatet 24 januari 2017. https://www.britannica.com/biography/Sei-Shonagon. 
• Britannica, T. Editors of Encyclopaedia. 2019. “Pillow book.” Encyclopedia Britannica. Laatst geüpdatet 11 september 2019. https://www.britannica.com/topic/Pillow-Book. 
• Fukumori Naomi. 1997. “Sei Shōnagon’s Makura no sōshi: A Re-Visionary History”, The Journal of the Association of Teachers of Japanese p. 1-44, n. 3 (1). https://www.jstor.org/stable/489680.  
• Katō Shūichi 加藤周一. 1997. “Chapter Three: The Age of the Tale of Genji and Tales of Now and Then.” In A History of Japanese Literature: From the Man’yōshū to Modern Times, 57-90. Vertaald door Don Sanderson. Richmond: Japan Library.
• Sei Shōnagon. 2018. Het hoofdkussenboek. Vertaald door Jos Vos. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep.