Zen boeddhisme in Japan

Zen: iedereen heeft de term wel eens gehoord of gebruikt. Het woord is als het ware een synoniem geworden voor interne rust en kalmte. Daarnaast roept het voor velen natuurlijk ook de link op met Japan en boeddhisme. Zen boeddhisme is in het Westen waarschijnlijk dé bekendste boeddhistische school. Er zijn zelfs Zen tempels te vinden in Nederland en België. Maar waar komt Zen boeddhisme nu eigenlijk vandaan? En wat houdt het precies in? In dit artikel zal dat allemaal voor jou opgeklaard worden! Ga mee op ontdekking door de geschiedenis van het uiterst invloedrijke Zen boeddhisme in Japan en ervaar de invloed ervan op de Japanse cultuur.

Een Zen soundtrack nodig voor tijdens het lezen? Check dan zeker deze interessante mix van een boeddhistische sutra en lo-fi beats, gebracht door een Zen monnik.

Lees snel verder;

• Ontstaan van het Zen Boeddhisme
• Chan boeddhisme in China
• Zen boeddhisme naar Japan: Eisai
• Zen boeddhisme: wat is het?
• Kenmerken Zen boeddhisme
• Rinzai Zen en Sōtō Zen
• Zen’s invloed op de Japanse cultuur
• Veelgestelde vragen
• Bronnenlijst

Ontstaan van het Zen boeddhisme

Chan boeddhisme in China

Laten we beginnen bij de naam van de school: Zen. Dit is de Japanse lezing van het teken 禅, dat in China als Chan (of ch’an) uitgesproken wordt. Of je het nu uitspreekt als zen of chan, de betekenis van dat teken blijft hetzelfde. Het betekent namelijk ‘meditatie’, of dhyana in het Sanskriet.

Voor de oorsprong van het Zen boeddhisme moeten we niet enkel terug naar het Chan boeddhisme in China, maar zelfs helemaal terug naar India! Het Zen boeddhisme zou ontstaan zijn tijdens de tijd dat Sakyamuni Boeddha, de historische boeddha, nog leefde. Boeddha zou tijdens een toespraak op de Gierenberg in India een bloem omhoog hebben gehouden. Op dat moment zou een leerling van hem, Mahakasyapa, spontaan inzicht hebben gekregen in de aard van het bestaan en het boeddhaschap. Zijn verlichting zou aan de basis liggen van de hele Zen leer, die via een lijn van opvolgers tot op de dag van vandaag wordt doorgegeven.

Meer dan 1000 jaar na Mahakasyapa ging de 28e voortzetter van de traditie, de Indische monnik Bodhidharma, naar China. Daar stichtte hij de Chan leer. Hij wordt daardoor ook de patriarch van het Chan boeddhisme genoemd. De inzichten die Bodhidharma daar overgedragen zou hebben, staan nog steeds centraal in het Zen boeddhisme. Hij gaf die leer onder andere door aan zijn Chinese leerling Huike 慧可 (487-539), die later de tweede patriarch van het Chan boeddhisme werd. Vanaf het begin van de 6e eeuw begon Chan boeddhisme te circuleren binnen China, al was het op dat moment nog niet de meest succesvolle vorm.

Hoe werd Chan dan uiteindelijk Zen? Daarvoor moeten we bij de Japanse monnik Eisai zijn!

Weetje: Wist je dat diezelfde Bodhidharma, in het Japans Daruma genoemd, ook de oorsprong is van de bekende Daruma poppetjes in Japan?

Zen boeddhisme naar Japan: Eisai

Toen de jonge Eisai 栄西 (1141-1215) besloot het pad van boeddhisme te volgen en monnik te worden, sloot hij zich aan bij de Tendai school, meer bepaald in de Miidera tempel. Hij leefde echter tijdens een periode van onrusten, niet enkel binnen Japan maar ook binnen het boeddhisme. Binnen de verschillende facties van het Tendai boeddhisme kon het er namelijk gewelddadig aan toe gaan. Dit was een grote afknapper voor Eisai, waardoor hij ervoor koos om rond te trekken op zoek naar een betere vorm van boeddhisme. 

In 1168 trok hij naar China, waar Chan boeddhisme op dat moment volop in een bloeiperiode zat. Omdat hij slechts kon blijven voor 6 maanden, was dit niet het moment waarop hij Zen mee naar Japan bracht. Nee, dat gebeurde pas 18 jaar later! In 1186 ging Eisai opnieuw naar China en ditmaal voor 4 volledige jaren. Hij spendeerde daar al zijn tijd aan het studeren van Chan boeddhisme en raakte uiteindelijk zelfs verlicht. 

In 1191 keerde Eisai terug naar Japan als gecertificeerd Zen meester. Hoewel hij niet meteen van de daken riep dat hij een nieuwe school wilde stichten, zocht hij toch een plaatsje voor de Zen leer binnen het Japanse boeddhisme. En dit vond hij bij de nieuwe aristocratie en samoerai-klasse van de Kamakura periode (1185-1333). Zij waardeerden de kracht en de focus op actie van het Zen boeddhisme en zagen het potentieel van Zen om het prille Kamakura shogunaat te beschermen. In 1202 kon hij zelfs zijn eigen tempel oprichten in Kyōto, de Kennin-ji.

Eisai stierf uiteindelijk in 1215 zonder ooit echt Zen als volwaardige Japanse school te zien ontstaan. Het waren vooral zijn volgelingen die Zen, en nog specifieker Rinzai Zen, op de kaart zouden zetten in Japan. Door die volgelingen wordt Eisai wel beschouwd als de stichter van de stroming.

Weetje: Eisai is binnen Japan misschien nog bekender voor iets anders dan het Zen boeddhisme: Thee! Hij zou in 1191 het boek Kissa yōjōki 喫茶養生記, ‘Het behouden van de gezondheid door het drinken van thee’, geschreven hebben. Eisai was voornamelijk begaan met de helende werking die groene Sencha thee zou kunnen hebben, maar door het boek werd de drank ook populair bij de aristocratie en samoerai. 

Zen boeddhisme: wat is het?

Nu we de geschiedenis van het Zen boeddhisme kennen, wordt het tijd om enkele belangrijke kenmerken van de Zen school van dichterbij te bekijken!

Kenmerken Zen boeddhisme

#1 Ervaring boven theorie

Voor Zen staat praktische kennis hoger gerangschikt dan theoretische kennis. Die praktische kennis kunnen mensen opdoen via hun ervaringen. Theoretische kennis vloeit volgens Zen boeddhisme voort uit de kennis door ervaring, wat het ondergeschikt maakt.

Theorie draagt voor Zen dan ook geen inherente betekenis of kracht waardoor iemand de ware aard van het bestaan opeens zou snappen. Nee, een mens kan enkel de verlichting bereiken via “zelf-cultivatie” of shugyō 修行 in het Japans. Hierbij is het doel om de staat van je lichaam in lijn te brengen met de staat van je geest. Als je dat kan, zal je ook je innerlijke ‘boeddha-natuur’ herontdekken en de verlichting bereiken.

#2 Eigen inzet boven rituele kracht

De focus op zelf-cultivatie en dus eigen inzet om de verlichting te kunnen bereiken, viel niet in de smaak bij iedere Japanner tijdens de Kamakura periode. Het keizerlijke hof in Kyōto, dat eigenlijk geen macht meer had, hield meer van de rituelen van het Tendai, Shingon en Zuiver-land boeddhisme. Die leverden namelijk voordelen op in dit leven of beloofden een paradijs na de dood. 

In vergelijking daarmee is Zen enorm sober. Gelukkig was het net deze soberheid en subtiliteit die in de smaak viel bij de nieuwe klasse van samoerai en het Kamakura shogunaat. Zen technieken konden door de krijgers gebruikt worden om hun concentratie aan te scherpen.

Zwaardvechten was voor de krijgers namelijk een bijna spirituele discipline. Hier sloot de focus op zelfontwikkeling van het Zen boeddhisme dus goed bij aan. Ook zou Zen boeddhisme helpen om een illusie van een “zelf” los te laten. Dat wil zeggen: de krijger moest zijn eigen ego loslaten, waardoor hij onbevreesd zijn dood tegemoet kon gaan en kon handelen uit loyaliteit en spontane betrokkenheid.

#3 Zazen meditatie

Zoals al verteld werd, betekent Zen letterlijk ‘meditatie’. Maar waarom hecht de Zen school zo veel belang aan meditatie? En wat maakt het anders dan de meditatie van de andere boeddhistische stromingen? Het antwoord is simpel: voor Zen boeddhisme is meditatie het hoogtepunt van de boeddhistische leer. Ja, het is volgens Zen boeddhisten zelfs belangrijker dan boeddhistische teksten vol theorie en wijsheid! Dat komt doordat de boeddha zelf ook de verlichting (nirvana) bereikt heeft via meditatie.

De meditatietechniek die in Zen boeddhisme gebruikt wordt, heet zazen 座禅. Za 座 betekend ‘zitten’ en zen 禅 ‘mediteren’, wat de samengevoegde term dus ‘zittend mediteren’ maakt. Het doel van Zen meditatie is het op één lijn brengen van je eigen lichaam, geest en ademhaling. Zo kan je dichter bij je inherente boeddha-natuur komen.

Er zijn drie stappen die Zen monniken ondernemen om aan zazen te doen: 

1. Aanpassing van het lichaam: Je gaat je lichaam op een bepaalde manier positioneren. Op een juiste manier zitten zou namelijk helpen bij het open stellen van de geest.
2. Aanpassing van de ademhaling: Zen meditatie raadt een bepaalde ademtechniek aan, namelijk susokukan 数息観. Bij deze techniek tel je terwijl je in- en uitademt via de neus.
3. Aanpassing van de gedachten: Zen zegt dat de concentratie op het postuur en de ademhaling je actief denken kan stopzetten. Door die focus ga je in een staat van onderbewust denken. Hierin zullen er toch nog allerlei waarnemingen en gedachten over het dagelijkse leven in je hoofd opduiken, maar een Zen monnik kan deze waarnemingen en gevoelens identificeren, laten passeren, en verder gaan met de meditatie.

Is dit allemaal iets te abstract? Luister hieronder dan even naar een korte uitleg van een Zen monnik over de principes en het doel van zazen. Hij legt ook uit hoe je het in je dagelijkse leven zou kunnen toepassen. Misschien kan je het zelf ook al eens uitproberen!

#4 Kōan oefeningen

Het Zen boeddhisme heeft een opmerkelijke relatie met taal. De kennis van de boeddha-natuur is voor Zen boeddhisten namelijk niet in taal te vatten, dus theorie is niet de belangrijkste vorm van kennis. Dat betekent echter niet dat taal niet van dienst kan zijn in de zelf-cultivatie van een Zen monnik!

Een manier waarop taal gebruikt wordt binnen het Zen boeddhisme is via kōan 公案. Een kōan is een paradox of raadsel dat gebruikt kan worden tijdens meditatiesessies om tot een dieper niveau van begrip te komen. Een kōan is dan ook niet op te lossen. Of toch niet via rationeel nadenken. Door die toewijding aan een paradox die niet opgelost kan worden, kan een Zen monnik tot steeds diepere ervaringen komen.

Het helpt mee aan de bewustwording dat de realiteit niet altijd in taal gevat kan worden. Om het te begrijpen moet je eigenlijk het denken loslaten en je intuïtie openstellen om de realiteit te vatten. Je moet eigenlijk ook begrijpen dat niet alles te begrijpen valt.

Wil je graag je brein kraken met enkele voorbeelden van kōan? Check dan zeker de video hieronder.

Rinzai Zen en Sōtō Zen

Vanaf de start van de opkomst van Zen in Japan, waren er al twee stromingen aanwezig. Enerzijds was er Rinzai 臨済 Zen en anderzijds Sōtō 曹洞 Zen. Wat de stromingen verschillend maakt is de specifieke stroming van het Chinese Chan boeddhisme waarop ze gebaseerd zijn. Hierdoor leggen de stromingen elk de nadruk op verschillende aspecten van het Zen boeddhisme.

Rinzai 臨済 Zen

Rinzai Zen is de Japanse benaming van de Chinese Lin-chi Chan stroming. Zoals eerder al werd vermeld, bracht Eisai deze stroming mee naar Japan maar is hij er nooit echt in geslaagd om een volwaardige nieuwe school op te richten. Zijn volgelingen slaagden daar wel in.

Rinzai Zen wordt getypeerd door de sterke focus op twee elementen:

1. kōan en 2. satori 悟り, of ‘plotse verlichting’. Dit houdt in dat Rinzai Zen het bereiken van de verlichting zag als iets heel abrupt, alsof je in een oogwenk de aard van het bestaan begrijpt. Die plotse verlichting kan bereikt worden via een aantal methodes. Zo werden Zen leerlingen scherp gehouden met kreten (katsu 喝) en slagen van hun meester. Daarnaast was het mediteren op kōan ook een uiterst belangrijke methode voor Rinzai Zen monniken om dat plotse inzicht te verkrijgen.

Rinzai Zen was heel populair bij de samoerai en de krijgsheren tijdens de Kamakura periode en de daaropvolgende Muromachi periode (1338-1573). Nadien kwamen er ook nog innovaties binnen de stroming. Zo was er in de 18e eeuw een Rinzai Zen meester genaamd Hakuin Ekaku 白隠慧鶴 (1686-1769). Hij blies nieuw leven in Rinzai Zen door een strengere training in te voeren op grond van meditatie en kōan.

Weetje: Hakuin was ook bedreven in de Zen schilderkunst! De afbeelding hierboven is een zelfportret van hem. Verder was hij ook dichter en beoefende hij Zen kalligrafie.

Sōtō 曹洞 Zen

Sōtō Zen is de Japanse benaming van de Chinese Tsao-tung Chan stroming. Degene die deze stroming meebracht naar Japan, was de monnik Dōgen 道元 (1200-1253). De stroming werd door zijn volgelingen voortgezet en gepopulariseerd, zeker in de 13e en 14e eeuw. Sōtō Zen is tot op vandaag de dag de grootste van de Zen stromingen binnen Japan.

Wat Dōgen’s Sōtō Zen anders maakt dan Rinzai Zen, is de exclusieve focus op meditatie. Volgens Sōtō Zen staat beoefening namelijk gelijk aan verlichting. Dit wil zeggen dat er bijvoorbeeld geen groter doel te bereiken valt bij meditatie, want het beoefenen van de meditatie op zich is de verlichting bereiken. En niet enkel meditatie. Het bewust en gericht beoefenen van dagelijkse handelingen, van koken tot een ritueel of een toiletbezoek, maakt deel uit van het realiseren van je eigen verlichting. Volgens Dōgen is de boeddha-natuur namelijk steeds al aanwezig in mensen. Die boeddha-natuur moet enkel nog tot uiting komen, en dit kan volgens Dōgen het best via meditatie. Dōgen schreef dan ook uitgebreide regels voor Zen meditatie.

Dōgen’s versie van zazen gaat volgens het principe van shikantaza 只管打坐, wat ‘doelbewust enkel zitten’ betekent. Dit duidt op een vorm van meditatie waarbij er intense focus ligt op het mediteren zelf en niet op een uitwendig iets. Boeddha zelf bereikte namelijk ook zijn verlichting door enkel maar te mediteren zonder enig ritueel. Dit is anders dan bijvoorbeeld de meditatie op kōan van Rinzai Zen.

Zen’s invloed op de Japanse cultuur

Het Zen boeddhisme heeft een niet te miskennen impact gehad op veel gebieden van de Japanse cultuur. Sinds de 13e eeuw heeft het Zen boeddhisme bijgedragen aan enkele van de meest populaire vormen van kunst en expressie binnen Japan. Hieronder volgt een beknopt overzicht van enkele disciplines waar Zen invloed op had!

#1 Vechtsporten

Zen boeddhisme werd sterk gesteund door de samoerai en Zen meditatie werd ook gebruikt om de vaardigheden van de krijgers aan te scherpen. Het is dus geen verrassing dat Zen ook invloed uitoefende op Japanse vechtsporten of krijgskunsten.

Ondermeer jūdō 柔道 (judo), kendō 剣道 (zwaardvechten), kyūdō 弓道 (boogschieten) vallen onder de algemene noemer budō 武道, letterlijk ‘de weg van de krijgskunst’. In deze budō wordt de krijgskunst niet beoefend om voor te bereiden op een oorlog of om fysiek fit te blijven. Nee, net zoals bij Zen meditatie hoeft het beoefenen van budō geen doel te hebben, maar draagt het beoefenen op zich bij aan zelf-cultivatie en discipline.

#2 Theeceremonie

Er is een sterke link tussen Zen en de Japanse theeceremonie. Eerst en vooral hebben we de popularisatie van thee al te danken aan de Rinzai Zen priester Eisai. Daarnaast was Zen ook uiterst belangrijk voor het ontstaan van de theeceremonie die we nu kennen. 

Een Zen theeceremonie wordt ook wel cha no yu 茶の湯 genoemd. De cha no yu wordt traditioneel in een speciale theeruimte in een Zen tuin gehouden. De kleine ruimte waarin de ceremonie plaatsvindt is sober aangekleed en het zetten van de thee verloopt op een ingewikkelde en formele wijze. De cha no yu werd in de 15e eeuw gecreëerd door de boeddhistische Murata Jukō 村田珠光 (1423 – 1502), die bij de Zen priester Ikkyū Sōjun 一休宗純 (1394 – 1481) in de leer ging. Murata Jukō’s leerlingen ontwikkelden de theeceremonie daarna verder en op een bepaald moment was het niet meer weg te denken uit de Japanse cultuur.

#3 Tuinen

Wie aan Japanse tuinen denkt, denkt wellicht ook aan Zen-tuinen. Hoewel rotstuinen al bestonden voor Zen boeddhisme naar Japan kwam, begon er vanaf de 14e en 15e eeuw wel een nieuwe soort Zen tuin te ontstaan. Het was de bedoeling om de essentie van de natuur te vatten in de abstractie van het grind en de rotsen. Met verloop van tijd werden Zen tuinen steeds abstracter. De Zen rotstuinen stralen een zekere eenvoud uit, maar ze worden met veel aandacht gepland. Ze zijn vaak bedoeld om slechts vanuit één opzicht gezien te worden en worden uiterst nauwkeurig onderhouden en geharkt door Zen monniken.

Bezoek hier dicht bij huis enkele leuke Japanse tuinen in Nederland.

#4 Kalligrafie en schilderkunst

Het Zen boeddhisme had ook een invloed op kunstvormen zoals kalligrafie en de schilderkunst. Beide gebeurden met een borstel en inkt. Een Zen monnik die sterk bijdroeg aan de ontwikkeling van deze Zen kunsten, was Ikkyū Sōjun. Zijn manier van kalligrafie was niet langer traag, gecontroleerd en verfijnd. Nee, de Zen kalligrafie was ontspannen en spontaan, met ruwe en snelle penseelstreken! Dit is zich dan ook gaan uiten in de bijhorende inkt-schilderijen. De Rinzai Zen meester Hakuin maakte ook meerdere werken in deze stijl.

Heb je na het lezen van dit artikel zin gekregen om Zen tempels te bezoeken in Japan? Onze handige top 5 van Zen tempels in Japan is er om je op weg te helpen!

Veelgestelde vragen

Dit artikel is geschreven door Isy Van Dorpe.

Bronnenlijst

• Hershock, Peter. 2023. “Chan Buddhism”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (herfst 2023 editie), onder redactie van Edward N. Zalta & Uri Nodelman. https://plato.stanford.edu/archives/fall2023/entries/buddhism-chan/. 
• Keown, Damien. 2004. “Eisai.” In A Dictionary of Buddhism. Geraadpleegd op oxfordreference.com. https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780198605607.001.0001/acref-9780198605607-e-573. 
• Keown, Damien. 2004. “Rinzai.” In A Dictionary of Buddhism. Geraadpleegd op oxfordreference.com. https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780198605607.001.0001/acref-9780198605607-e-1505. 
• Keown, Damien. 2004. “Sōtō (Sōtō-shū).” In A Dictionary of Buddhism. Geraadpleegd op oxfordreference.com. https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780198605607.001.0001/acref-9780198605607-e-1505. 
• Nagatomo, Shigenori. 2019. “Japanese Zen Buddhist Philosophy.” The Stanford Encyclopedia of Philosophy (lente 2020 editie), onder redactie van Edward N. Zalta. https://plato.stanford.edu/entries/japanese-zen/. 
• Lowenstein, Tom. 2002. Boeddhisme: filosofie en meditatie, het pad naar spirituele verlichting, heilige plekken. Vertaald door May Verheyen. Nederland: Librero.
• Britannica, T. Editors of Encyclopaedia. 2019. “Rinzai.” Encyclopedia Britannica, Laatst geüpdatet 20 december 2019. https://www.britannica.com/topic/Rinzai.
• Britannica, T. Editors of Encyclopaedia. 2019. “Sōtō.” Encyclopedia Britannica, Laatst geüpdatet 9 december 2019. https://www.britannica.com/topic/Soto.