Christendom in Japan

Japan wist niet wat hen te wachten stond toen de Portugezen in de 16e eeuw het land binnentraden, rijkelijk overladen met handel, vuurwapens en het christelijke geloof. Het geloof verspreidde zich snel, maar toen het Tokugawa-shogunaat dit als een bedreiging zag, werd het verboden en werden missionarissen verdreven. Het christendom in Japan leed er zwaar onder, maar verdwenen deed het niet.

Pas in de 19e eeuw, toen het verbod werd opgeheven, keerde het christendom terug naar de oppervlakte in Japan, maar het was minder invloedrijk dan voorheen en veel van de oorspronkelijke praktijken gingen verloren.

Beknopte tijdlijn

1543 – Aankomst van de eerste Portugese handelaars in Kyūshū, Japan.

1549 – Het begin van de eerste christelijke missieactiviteiten in Japan door de aankomst van Franciscus Xaverius (1506-1552) in Kagoshima, Kyūshū.

1587 – Toyotomi Hideyoshi vaardigt een edict uit dat christelijke zendingsactiviteiten beperkt en buitenlandse missionarissen uit Japan verbant, hoewel de naleving ervan beperkt blijft.

1597 – Hideyoshi laat 26 christenen, waaronder buitenlandse missionarissen en Japanse christenen, executeren in Nagasaki. Deze werden later bekend als de 26 martelaren van Japan. 

1603 – Het begin van de Edo-periode (1603-1868) onder leiding van het Tokugawa Bakufu (shogunaat), opgericht door Tokugawa Ieyasu (1543-1616).

1612 – Het Edo-shogunaat vaardigt een decreet uit voor het verbod op het verspreiden van het christelijke geloof en beveelt de vernietiging van kerken.

1614 – Versterking en intensievere handhaving van het verbod onder leiding van Tokugawa Ieyasu.

1633 – Het begin van de sakoku-decreten in Japan, de gedwongen nationale isolatie van buitenlandse machten. 

1637-1638 – De Shimabara-opstand door christelijke boeren en meesterloze samurai (rōnin 浪人)

1853 – De Amerikaanse commodore Matthew Perry komt aan in Japan met een vloot schepen en dwingt het shogunaat om de sakoku (het afsluiten van Japan voor buitenlandse machten) op te heffen en de grenzen weer open te stellen. 

1868 – De start van de Meiji-restauratie, die het begin markeert van de modernisatie van Japan, met het einde van het Tokugawa-shogunaat en de terugkeer van Keizer Meiji aan de macht. 

1873 – Het officieel opheffen van het verbod op het christendom in Japan.

De eerste ontmoeting

Voordat het christendom Japan bereikte, heerste het shintoïsme, dat al eeuwenlang het religieuze landschap domineerde, en het boeddhisme, dat in de 6e eeuw via het Koreaanse schiereiland werd geïntroduceerd. De eerste Europeanen die Japan bereikten waren Portugese handelaren die in het jaar 1543 in Kyūshū aanmeerden. Naast buskruit, westerse navigatietechnieken en nieuwe handelswaren, brachten ze ook het christelijke geloof met zich mee.

Introductie met Portugese missionarissen

Misschien herinner je je eerste kennismaking met Japan: alles is anders, je ziet en hoort onbekende dingen, en misschien voel je je verloren in een onbekende wereld. Zo ervoeren de Portugese missionarissen het ook toen ze in 1549 in Japan aankwamen, aan het begin van hun moeizame, maar vruchtbare missie.

Onder leiding van de jezuïet Franciscus Xaverius (Francis Xavier) arriveerden de Portugese missionarissen in Kagoshima 鹿児島, Kyūshū, en brachten daarmee het christendom (Kirisuto-kyō キリスト教) naar Japan.

De ontvangst van het christendom in het land van de rijzende zon

Tijdens de Sengoku-periode (sengoku jidai 戦国時代), een tijd van onrust en politieke chaos van de mid-15e eeuw tot het begin van de 17e eeuw, streden verschillende samurai-clans om de macht. Ondanks deze instabiele situatie vonden de missionarissen bescherming bij enkele invloedrijke daimyō (feodale heren), waardoor het christendom zich snel verspreidde over grote delen van Japan. Nagasaki was een belangrijk centrum voor het geloof en voor de ontwikkeling van de christelijke gemeenschap. 

Meerdere missionarisgroepen gingen aan de slag in Japan en gebruikten verschillende methoden om de inwoners te bekeren. Ze maakten strategisch gebruik van de hiërarchie van de Japanse elite, waarbij de missionarissen zich richtten op de bekering van de daimyō, in de hoop dat hun onderdanen zouden volgen. Dit leidde tot de oprichting van kerken en seminaries. 

Deze uitwisseling was wederzijds, waarbij de daimyō op hun beurt konden profiteren van de Portugese handel en wapens. Tegelijkertijd richtten andere missionarissen zich op de lagere klassen, zonder zich aan te passen aan de Japanse gebruiken.

Tegelijkertijd richtten andere missionarissen zich op de lagere klassen, waarbij ze zich niet aan de Japanse gebruiken en rituelen aanpasten, maar vasthielden aan hun eigen christelijke praktijken bij het verspreiden van de leer van Christus.

De beginjaren van het christendom in Japan kenden een euforische groei en optimisme, maar niet voor lange tijd. Politieke veranderingen en groeiend wantrouwen tegenover buitenlandse invloeden zouden uiteindelijk leiden tot een harde onderdrukking van het christendom en een lange periode van vervolging.

Verbod en vervolging

In het jaar 1587 probeerde Toyotomi Hideyoshi al christelijke activiteiten te beperken en buitenlandse missionarissen het land uit te zetten. Ondanks deze pogingen bleef het christendom groeien, waardoor hij tien jaar later strengere maatregelen nam. In het jaar 1597 liet Hideyoshi 26 christenen in Nagasaki executeren als afschrikmiddel. Later schakelden de autoriteiten over op wrede vormen van marteling om hen te dwingen hun geloof af te zweren.

Tokugawa Ieyasu richtte het Tokugawa-shogunaat op in het 1603, wat een drastische verandering teweegbracht. De nieuwe orde sloot Japan af van bijna alle buitenlandse invloeden. In 1612 voerden de autoriteiten de eerdere maatregelen met strenge hand uit, waardoor talloze christenen werden vervolgd en gemarteld om hun geloof, en de christelijke missionarissen vrijwel volledig uit het land verdwenen.

Tijdens de sakoku-periode in Japan waren christelijke uitingen verboden, en werd overtreding bestraft met de dood. Om verborgen gelovigen te ontmaskeren, gebruikten de autoriteiten fumi-e, een metalen of houten afbeelding van een christelijk symbool (meestal Jezus Christus of de Heilige Maagd Maria).

Mensen moesten erop trappen als bewijs van hun afwijzing van het christendom. Wie weigerde zijn geloof op te geven, werd gemarteld en mogelijk gedood. Veel van hen werden bijvoorbeeld als straf in een kokende onsen (warmwaterbronnen) gegooid. Het martelen begon echter pas als andere methoden om informatie te verkrijgen niet werkten.

Fumi-e (踏み絵) – samenstelling van het werkwoord fumu 踏む (opstappen, vertrappen) en het woord e 絵 (foto, tekening, beeld)

Shimabara-opstand

De Shimabara-opstand (1637-1638) brak uit op het schiereiland Shimabara en de Amakusa-eilanden, gelegen dichtbij Kyūshū, waar ontevreden christelijke boeren en meesterloze samurai (rōnin 浪人) in opstand kwamen tegen het shogunaat. 

Zware belastingen, hongersnood en onderdrukking dreven de boeren tot verzet. Omdat velen zich tot het christendom hadden bekeerd, kreeg de opstand al snel een religieus karakter, hoewel hun doel vooral gericht was op betere levensomstandigheden en minder onderdrukking. De rebellen slaagden er niet in hun opzet te bereiken, en de regering voerde nog strengere maatregelen door, waardoor Japan zich verder afsloot van buitenlandse invloeden.

Kakure Kirishitan

Na de Shimabara-opstand ontstonden de Kakure Kirishitan (隠れキリシタン), oftewel verborgen christenen, die het christelijke geloof in het geheim bleven beoefenen. Ze hadden geen andere keuze in een wereld die vijandig stond tegenover hun geloofsovertuigingen. Wil je meer leren over deze mysterieuze groep volgelingen? Lees dan hier verder!

De herintroductie van het christendom

Na een lange periode van isolatie (sakoku 鎖国) opende Japan onder dwang zijn grenzen, waardoor het christendom opnieuw werd geïntroduceerd. Missionarissen en evangelisten hoopten een nieuwe christelijke natie op te bouwen, maar hun inspanningen leidden tot weinig bekeringen.

Na de komst van de Amerikaanse commodore Matthew Perry in 1853 stonden christelijke organisaties klaar om Japan binnen te treden en hun missie-activiteiten op te pakken na de gedwongen heropening van de grenzen. Het christendom kreeg steun van de samurai-klasse, maar de regering koos uiteindelijk voor staatsshinto en het keizersysteem, wat het enthousiasme voor het christendom als officiële religie deed verwateren. Ondanks een korte opleving na de Tweede Wereldoorlog bleef het christendom een kleine minderheid.

Enkele invloedrijke figuren in de geschiedenis van het christendom in Japan

Hier vind je enkele belangrijke figuren op een rijtje:

Franciscus Xaverius – Francis Xavier (1506-1552)

Heilige Franciscus Xaverius werd op 7 april 1506 geboren in Navarra, Spanje. Hij studeerde filosofie aan de Universiteit van Parijs en stond bekend om zijn intellect en doorzettingsvermogen als student en professor. 

De Spaanse edelman Don Ignatius van Loyola gaf zijn rijkdom en rang op om God beter te dienen. Hij zag potentieel in Xavier als volgeling en betrok hem bij zijn plannen. Samen met enkele andere missionarissen richtten ze de Sociëteit van Jezus op, die zich over verschillende delen van de wereld verspreidde om het geloof te verkondigen.

Francis Xavier begon zijn missie als zendeling in Azië en vertrok met een vloot naar onder andere India en Japan om de leer van Jezus te verspreiden. In het jaar 1549 meerde hij aan in Kagoshima en zette hij zich in om de inwoners tot het christendom te bekeren. 

Zijn werk had een blijvende invloed: zelfs zware vervolgingen konden het christendom in Japan niet uitroeien. Ondanks eeuwen zonder priesters of religieuze leraren bleven Japanse katholieken trouw aan zijn leer. Denk maar aan de Kakure Kirishitan, die zich jarenlang verborgen hielden.

Na ruim 2 jaar prediken in Japan gaf Francis de fakkel over aan zijn mede-jezuïeten en vertrok hij naar China om zijn missie voort te zetten. Daar werd hij echter ziek en stierf hij in 1552. 

Oda Nobunaga (1534-1582)

Daimyō Oda Nobunaga werd geboren in de provincie Owari in Japan en maakte deel uit van de Oda-clan. Hij begon onderaan en groeide uiteindelijk uit tot een machtige krijgsheer.

Nobunaga speelde een belangrijke rol in de Sengoku-periode (1467-1615). Als militaire leider had hij enorme invloed en stond hij bekend om zijn meedogenloosheid, strategisch inzicht en bestuurlijke talenten. Samen met zijn opvolgers Toyotomi Hideyoshi en Tokugawa Ieyasu wordt Oda Nobunaga beschouwd als een van de ‘Three Unifiers of Japan’, die Japan verenigden na de Sengoku-periode.

Zijn interactie met de jezuïeten was vooral van strategische aard. Door zijn haat tegen het boeddhisme en zijn ambities om handel te drijven met het Westen, steunde hij de jezuïeten en bood hen bescherming. Zijn open houding zorgde voor een bloeiende christelijke gemeenschap in Japan. 

Zijn opvolgers dachten daar anders over. Toyotomi Hideyoshi en later Tokugawa Ieyasu keerden zich tegen het christendom en onderdrukten het volledig.

Toyotomi Hideyoshi (1537-1598)

Toyotomi Hideyoshi werd geboren in Nakamura, Owari-provincie in Japan. Als boerenzoon ging hij bij het leger onder commando van krijgsheer Oda Nobunaga en klom uiteindelijk op tot generaal. Hij kende veel succes in zijn militaire carrière en samen met Oda Nobunaga en Tokugawa Ieyasu, maakt hij deel uit van de ‘Three Unifiers of Japan’. 

Terwijl Oda Nobunaga het christendom nog steunde uit eigenbelang, trad Toyotomi Hideyoshi niet in de voetsporen van zijn voorganger. Hij werd een tegenstander van het geloof toen hij zich realiseerde dat het christendom los van de staat opereerde, wat niet overeenkwam met zijn plan om Japan te verenigen. Zijn oplossing was het vervolgen van gelovigen, maar deze maatregelen hadden weinig effect. De populariteit van het christendom bleef toenemen. 

Wist je dat…Gō, de geadopteerde dochter van Toyotomi Hideyoshi – de man die zich actief inzette tegen het christendom en het eerste antichristelijke beleid in Japan voerde, haar bekeerde tot het christendom. 

Enkele belangrijke data in de ontmoeting tussen Toyotomi Hideyoshi en het christendom in Japan zijn 1587 en 1597. In het jaar 1587 vaardigde Hideyoshi een decreet uit dat christelijke zendingsactiviteiten beperkte en buitenlandse missionarissen uit Japan verbande. Dit had echter niet het gewenste effect, waardoor hij in het jaar 1597 een ander edict uitvaardigde met een duidelijker doel voor ogen. Dit resulteerde in de executie van 26 christenen in Nagasaki.

Hideyoshi had dus een actieve rol als tegenstander van het christendom in Japan en droeg bij aan de vervolging van vele Japanse christenen tijdens zijn regering.

Tokugawa Ieyasu (1543-1616)

Tokugawa Ieyasu werd geboren in Okazaki in het jaar 1543 en groeide op tijdens de Sengoku-periode, een tijd van burgeroorlog en aanhoudende conflicten in Japan. Gedurende deze periode streden verschillende daimyō-krijgers om land en macht. 

Ieyasu was de eerste shōgun van het Tokugawa-shogunaat dat hij stichtte. Hij regeerde over Japan van 1603 tot 1616, waarna zijn opvolgers het shogunaat voortzetten. Het Tokugawa-shogunaat bleef meer dan 250 jaar aan de macht, van 1603 tot 1868, en zorgde in die tijd voor stabiliteit onder een streng feodaal bewind.

Als derde lid van de ‘Three Unifiers of Japan’ had Tokugawa Ieyasu een negatieve invloed op het christendom in Japan. Hij vervolgde de christenen verder waar Hideyoshi was gestopt, maar maakte er een bloederige zaak van. In het jaar 1612 vaardigde hij een decreet uit dat het verspreiden van het christelijke geloof verbood en beval de vernietiging van kerken. Twee jaar later pleitte hij voor intensievere handhaving van het verbod.

Heilige Paulus miki – Paul Miki (パウロ三木)

Paulus Miki was een van de 26 martelaren van Japan. In het jaar 1597 dwongen de autoriteiten hem en 25 andere christenen tot een tocht van meer dan 600 kilometer naar Nagasaki. Deze beproeving, die ongeveer een maand duurde, eindigde op Nishizaka Hill, waar de 26 martelaren, waaronder 6 missionarissen en 20 andere christenen, uiteindelijk publiekelijk werden geëxecuteerd.

De exacte geboortedatum van Paul Miki is onbekend vanwege ontbrekende historische gegevens, maar vermoedelijk werd hij geboren in de jaren 1560. Hij groeide op in een rijke familie in de omgeving van Ōsaka en bekeerde zich samen met zijn familie tot het christendom. Later sloot hij zich aan bij de jezuïetenorde. Hij stond bekend om zijn welsprekendheid en was een succesvolle predikant. 

Paulus Miki dankte zijn naam deels aan zijn bekering tot het christendom. Zijn naam combineert zijn Japanse achternaam Miki (三木) met zijn christelijke doopnaam Paulus (パウロ). 

Het christelijke geloof in Japan: recente cijfers en trends

Ondanks dat slechts een minderheid van de bevolking zich christelijk noemt, vieren veel Japanners Kerstmis. De straten worden rijkelijk belicht en het is geen vreemde gewoonte om gefrituurde kip te eten op deze dag. Maar hoeveel christenen zijn er eigenlijk nog in Japan?

De volgende tabel toont gegevens uit het statistisch onderzoek uitgevoerd door het Statistics Bureau of Japan uit de jaren 2018, 2022 en 2023. 

Het christendom in Japan heeft altijd een kleine aanhang gehad, in vergelijking met het shinto en boeddhisme, en blijft verder krimpen. Terwijl er ongeveer 87.000 shinto-organisaties en 85.000 boeddhistische organisaties zijn, telt Japan slechts 8.500 christelijke organisaties. Het aantal christenen daalde in 5 jaar tijd van 1,92 miljoen (2018) naar 1,25 miljoen (2023), terwijl het aantal kerken stabiel bleef.

Ter vergelijking: shinto en boeddhisme tellen samen meer dan 160 miljoen gelovigen. Hoewel ook deze religies licht dalen, blijven ze diepgeworteld in de Japanse samenleving. Het christendom daarentegen heeft een minder grote aanhang, maar verdwijnt niet helemaal. Japan telde in 2023 124,5 miljoen inwoners, waardoor christenen ongeveer 1% van de totale bevolking uitmaakten.

Ken je de uitspraak: “Geboren als shintoïst, getrouwd als christen en sterven als boeddhist?” Deze weerspiegelt hoe Japanners verschillende religies volgen op basis van levensfasen. Shinto wordt vaak geassocieerd met nieuwe beginnen of geboortes, zoals wanneer een shinto-priester een nieuw gebouw zegent voordat de huurders erin trekken. Het huwelijk heeft te maken met de westerse invloed, waarbij veel Japanners kiezen voor een westerse stijl van trouwen, vooral vanwege de romantiek, niet per se het geloof. De dood en het hiernamaals worden traditioneel gekoppeld aan het boeddhisme, waarbij een boeddhistische monnik vaak betrokken is bij een begrafenis.

En wist je dat je in Japan zonder gelovig te zijn als ‘priester’ een bruiloft kunt leiden? Voor sommige buitenlanders is dit zelfs een goedbetaalde weekend bijverdienste!

Als we even kijken naar Japanse bruiloften in een kapel, dan lijken deze op het eerste gezicht behoorlijk christelijk: er wordt uit de Bijbel gelezen, gebeden uitgesproken en hymnes gezongen. Maar vergis je niet, dit is geen religieuze ceremonie zoals in een traditionele kerk.

Japanse koppels kiezen vaak voor een Western-Style Wedding, niet vanwege het geloof, maar omdat het een romantisch en sprookjesachtig gevoel geeft. Het draait om de witte jurk, de uitwisseling van geloften en de sfeervolle muziek, en niet om het evangelie. En precies dát onderscheidt deze bruiloften van een Christian-Style Wedding. Het gaat om de beleving van een westers huwelijksritueel, zonder dat de religieuze betekenis echt centraal staat.

Bronnenlijst

• Alec R. LeMay. 2017. “Inculturation and the Roman Catholic Church in Japan.” Horizontes Decoloniales / Decolonial Horizons 3: 91–123. https://doi.org/10.13169/decohori.3.0091.
• Allison, Matthew. 2023. “Shimabara Rebellion.” World History Encyclopedia. Laatst geüpdatet 9 augustus 2023. https://www.worldhistory.org/Shimabara_Rebellion/. 
• Allison, Matthew. 2024. ‘’Christianity in Japan.’’ World History Encyclopedia. Laatst geüpdatet 23 juli 2024. https://www.worldhistory.org/article/2503/christianity-in-japan/. 
• Cartwright, Mark. 2019. “Toyotomi Hideyoshi.” World History Encyclopedia. Laatst geüpdatet  3 juni 2019. https://www.worldhistory.org/Toyotomi_Hideyoshi/. 
• Cartwright, Mark. 2021. “Portuguese Nagasaki.” World History Encyclopedia. Laatst geüpdatet 29 juni 2021. https://www.worldhistory.org/Portuguese_Nagasaki/. 
• Cohen, Doron B. 2020. “Christianity in Japan and Its Impact on Literature: A Short Introduction.” In The Place of Christianity in Modern Hebrew and Japanese Literature: Its Roots and Its Contemporary Expressions, The 10th CISMOR Annual Conference on Jewish Studies. Kyoto: Doshisha University.
• Ebisawa, A. 2025. “Oda Nobunaga.” Encyclopedia Britannica, Laatst geüpdatet 7 februari 2025. https://www.britannica.com/biography/Oda-Nobunaga.
• e-Stat. 2025. “Shūkyō tōkei chōsa’’ 宗教統計調査 [Enquête over religieuze statistieken]. Japanse Overheid. Laatst geraadpleegd 20 februari 2025. https://www.e-stat.go.jp/stat-search/files?page=1&toukei=00401101&tstat=000001018471&cycle=0&cycle_facet=cycle&metadata=1&data=1.
• Hagemann, Edward. 1942. “The Persecution of the Christians in Japan in the Middle of the Seventeenth Century.” Pacific Historical Review 11, nr. 2: 151–60. https://doi.org/10.2307/3633765.
• Hawkins, Vince. 2004. “Oda Nobunaga: The Rise of One of Japan’s Earliest Unifiers.” Military Heritage. Laatst geraadpleegd 18 februari 2025. https://warfarehistorynetwork.com/article/oda-nobunaga-the-rise-of-one-of-japans-earliest-unifiers/.
• Hidden Christian Sites in the Nagasaki Region. 2025. “Summary of Religion in Japan.” Geraadpleegd op 14 februari 2025. https://kirishitan.jp/values_en/val003.
• Japanese School. 1853. Commodore Perry in Japan in 1853: Meeting Imperial Commissioners at Yokohama. Meisterdrucke. Laatst geraadpleegd 17 februari 2025. https://www.meisterdrucke.us/fine-art-prints/Japanese-School/1090294/Commodore-Perry-in-Japan-in-1853-meeting-Imperial-Commissioners-at-Yokohama.html..
• Kitagawa, Tomoko. 2007. “The Conversion of Hideyoshi’s Daughter Gō.” Japanese Journal of Religious Studies 34, nr. 1: 9–25. http://www.jstor.org/stable/30234173.
• MeisterDrucke. 2023. Portret van Tokugawa Ieyasu (1542-1616), stichter van de gelijknamige dynastie als Shogun, Japan. Japanese School. Geraadpleegd op 18 februari 2025. https://www.meisterdrucke.be/fijne-kunsten-afdruk/Japanese-School/1115194/Portret-van-Tokugawa-Ieyasu-(1542-1616),-stichter-van-de-gelijknamige-dynastie-als-Shogun,-Japan.html.
• MeisterDrucke. 2023. Portret van Toyotomi Hideyoshi (1536-1598). Japanese School. Geraadpleegd op 18 februari 2025. https://www.meisterdrucke.be/fijne-kunsten-afdruk/Japanese-School/1014111/Toyotomi-Hideyoshi.html.
• Meisterdrucke. 2025. Een Japanse afbeelding van Francis Xavier, gedateerd in de 17e eeuw. Laatst geraadpleegd 18 februari 2025. https://www.meisterdrucke.be/fijne-kunsten-afdruk/Unbekannt-Unbekannt/652223/Een-Japanse-afbeelding-van-Francis-Xavier,-gedateerd-in-de-17e-eeuw.html.
• Melbournensis. 1881. “St. Francis Xavier.” The Irish Monthly 9, nr. 97: 337–49. http://www.jstor.org/stable/20496551.
• Munez, E. 2024. “sakoku.” Encyclopedia Britannica, Laatst geüpdatet 4 oktober 2024. https://www.britannica.com/topic/sakoku.
• Nagasaki Prefectural Government. 2014. “The 26 Martyrs of Japan.” Oratio—kokorotabi. Geraadpleegd op 14 februari 2025. https://oratio.jp/p_column/26ningajunkyo?type=c_en.
• Nippon.com. 2019. “A Timeline of Christianity in Japan.” Geraadpleegd op 17 februari 2025. https://www.nippon.com/en/japan-data/h00597/a-timeline-of-christianity-in-japan.html#top.
• Osamu, Wakita. 1982. “The Emergence of the State in Sixteenth-Century Japan: From Oda to Tokugawa.” Journal of Japanese Studies 8, nr. 2: 343–67. https://doi.org/10.2307/132343.
• Rochford, Tom SJ. 2025. “Saint Paul Miki.” Jesuits Global. Laatst geraadpleegd 19 februari 2025. https://www.jesuits.global/saint-blessed/saint-paul-miki/.
• Seiyaku. 2025. “Western-Style Weddings.” Seiyaku.com. Laatst geraadpleegd op 25 februari 2025. https://seiyaku.com/seiyaku/en/western-wedding.html.
• Squires, Graham. 2022. “Tokugawa Ieyasu.” World History Encyclopedia. Laatst geüpdatet  1 september 2022. https://www.worldhistory.org/Tokugawa_Ieyasu/. 
• The Editors of Encyclopaedia Britannica. 2014. “Shimabara Rebellion.” Encyclopedia Britannica, Laatst geüpdatet 24 juli 2014. https://www.britannica.com/event/Shimabara-Rebellion.
• The Editors of Encyclopaedia Britannica. 2016. “Kirishitan.” Encyclopedia Britannica, Laatst geüpdatet 21 december 2016. https://www.britannica.com/topic/Kirishitan.
• Visit Nagasaki. 2019. “The 26 Martyrs.” Visit Nagasaki. Laatst geraadpleegd 19 februari 2025.. https://web.archive.org/web/20190207020337/https://visit-nagasaki.com/spots/detail/208#.
• World Health Organization. 2025. “Japan.” Global Health Observatory Data Repository. Accessed February 22, 2025. https://data.who.int/countries/392.

Dit artikel is geschreven door Anke De Koninck