Kostbare collectie Japanse drukken ontsloten: geïllustreerde boeken uit de Edo periode in de KBR

Je bent vast wel bekend met de Grote Golf van Kanagawa, een ukiyo-e prent gemaakt door kunstenaar Katsushika Hokusai. Zulke prenten, die met houtsnijkunst gedrukt werden, kenden in de Edo periode (1603-1868) een ware bloeiperiode in Japan. Maar wist je dat het ontstaan van die ukiyo-e prenten eigenlijk voortvloeide uit gedrukte illustraties in boeken? Tijdens de Edo periode was er namelijk een gigantische toename van geïllustreerde boeken! Deze boeken hadden een groot lezerspubliek bij de welvarende stedelijke burgerij (chōnin 町人) in Edo, het huidige Tōkyō.

Maar ook in het westen kon deze Japanse prentkunst indruk maken! Verschillende kunstliefhebbers verzamelden de geïllustreerde boeken, vaak om esthetische redenen. Ook in België was er zo een fervente kunstverzamelaar: Hans de Winiwarter. Zijn omvangrijke collectie van boeken uit de Edo periode raakte door de jaren heen wat in vergetelheid. Maar nu komen de meer dan 1.100 kostbare boeken weer aan het licht. En ze zijn stuk voor stuk te ontdekken in de KBR in Brussel! Ontdek hier welke pareltjes de collectie van Winiwarter zoal bevat.

De collectie van Winiwarter

Wie was Hans de Winiwarter?

Hans de Winiwarter (1875-1949) was een embryoloog en professor aan de Universiteit van Luik in België. Naast zijn professionele carrière had hij ook een passie voor kunst en literatuur. Tussen 1903 en 1938 spitste hij zich vooral toe op het verzamelen van vroegmoderne geïllustreerde Japanse boeken. Deze werken kocht hij bijvoorbeeld op veilingen in Parijs of Londen. 

De diepe toewijding en brede kennis van Winiwarter blijken uit de handgeschreven steekkaarten met bibliografische informatie die hij bij elk boek had toegevoegd. Daarnaast had hij zich ook bezig gehouden met het leren van de Japanse taal. Hij vertaalde zelfs fragmenten van bepaalde boeken naar het Frans!

De collectie en de KBR

Na zijn dood werd zijn collectie in 1966 door de Koninklijke Bibliotheek van België (afgekort als KBR) aangekocht. De KBR is de nationale wetenschappelijke bibliotheek van België. De omvang van het fonds Winiwarter, bestaande uit meer dan 1.100 werken, is zeldzaam voor Europese bibliotheken of musea.

Eind jaren ‘60 startte de KBR met het ontsluiten van deze kostbare collectie en werd er een catalogus opgesteld. Dit werk werd zelfs bekroond met een tentoonstelling in 1992! Nadien verdween de collectie voor een tijdje naar de achtergrond. Maar daar is sinds kort verandering in gekomen. De vervolledigde catalogus is nu zelfs ook online beschikbaar!

Wil je weten hoe je een boek moet opzoeken? Geen nood! Er volgt een gedetailleerd stappenplan voor het opzoeken en aanvragen van de boeken in de catalogus.

Inhoud van de collectie

De unieke collectie van Hans de Winiwarter bevat een enorme verscheidenheid aan onderwerpen, voor elk wat wils! Hier is al een kleine greep uit het aanbod:

• Landschappen (vaak met Mount Fuji in de hoofdrol)
• Fauna en flora (zelfs een handleiding voor tuinaanleggers!)
• Ikebana
• Geïllustreerde kaarten, toeristische gidsen en reisscènes 
• Historische taferelen
• Volksverhalen, mythologische helden en kami
• Scènes uit het dagelijkse leven
• Morele verhalen voor kinderen of educatieve handboeken voor vrouwen
• Poëzie zoals haiku
• Kabuki theater
• Humoristische of satirische romannetjes 
• Vrouwelijke schoonheden (courtisanes) en erotiek

Daarnaast bevat de collectie ook boeken die al voorkwamen in ons artikel over de Klassieke Japanse literatuur, zoals Tsurezuregusa. Ook zijn er veel parodieën of komische herwerkingen van klassieke werken, iets wat heel populair was in de Edo periode. Een voorbeeld daarvan is Mukashi otoko o utsushite: Tsūfū Ise monogatari, die natuurlijk de mosterd haalt bij de Ise monogatari.

Bekende kunstenaars

Een aantal van de grootste namen uit de ukiyo-e kunstwereld duiken op in Winiwarters verzameling:

• Kitagawa Utamaro 喜多川歌麿 (1753-1806)
• Katsushika Hokusai 葛飾北斎 (1760-1849)

Weetje: Zoals veel artiesten in die tijd, gebruikte Hokusai meerdere pseudoniemen om zijn verschillende stijlen en periodes aan te duiden. Hokusai stond bekend onder maar liefst een dertigtal schuilnamen! Eentje daarvan is Gakyō Rōjin Manji 画狂老人卍, wat ‘de oude man gek op kunst’ betekent.

• Utagawa Kunisada 歌川国貞 (1786-1865)
• Utagawa Kuniyoshi 歌川国芳 (1789-1861)
• Utagawa Hiroshige 歌川広重 (1826-1869)

Top 5 beroemdste werken uit het fonds Hans de Winiwarter

De hele collectie kunnen we in dit artikel niet aan je voorstellen, maar we kunnen wel enkele bewonderenswaardige werken in de spotlight zetten! We hebben voor jou een handige top 5 en nog enkele eervolle vermeldingen. Deze selectie is deels gebaseerd op de tentoonstellingscatalogus ‘Twee eeuwen Japanse boeken’ van Chantal Kozyreff uit 1992.

#1 Fugaku hyakkei 富嶽百景 (1834, 1835 en 1875)

Titel: ‘Honderd uitzichten op de Mount Fuji’ 

Illustrator: Katsushika Hokusai

Fugaku hyakkei is een serie die bestaat uit drie geïllustreerde boeken, ofwel ehon 絵本. Dit is Hokusai’s meest magistrale werk in het ehon genre. Hokusai toont de pracht van Mount Fuji in diverse scènes en vanuit verschillende gezichtshoeken. Het boek bevat maar liefst 102 monochrome illustraties.

Hoe te vinden in de catalogus? Dat kan het makkelijkst via de boeknummers van de KBR: volume 1 = FS XLI 734 (in beste staat) en FS XLI 282 (in mindere staat), volume 2 = FS XLI 735, volume 3 = FS XLI 283. Hoe je dit precies opzoekt, kan je zien in het stappenplan hieronder! 

#2 Ehon Edo miyage 畫本江戶土産 (tussen 1850 en 1867)

Titel: ‘Geïllustreerd boek van de souvenirs van Edo’

Illustrator: Utagawa Hiroshige

In deze serie van 10 volumes (de KBR is niet in het bezit van het negende volume), schetst Hiroshige in prachtig gekleurde illustraties alle hoeken en kanten van de stad Edo (huidig Tōkyō).

Hoe te vinden? Boeknummer in de catalogus: FS XLI 166a / I tot 166a / X.

#3 Tōkaidō bunken ezu 東海道分間絵図 (1690)

Titel: ‘De verbindingsweg Tokaidō: kaart op schaal’

Auteur: Ochikochi Dōin

Illustrator: Hishikawa Moronobu

Deze geïllustreerde kaart, opgedeeld in vijf vouw-albums, toont de meest bereisde hoofdweg uit die tijd: de Tōkaidō 東海道! Die Tōkaidō liep van de hoofdstad van het shogunaat, Edo, tot aan de keizerlijke hoofdstad Kyōto.

Hoe te vinden? Boeknummer in de catalogus: FS XLI 80-84.

#4 Otoko tōka 男踏歌 (1798)

Titel: ‘Ritmische mannendans’

Illustratoren: Kitao Shigemasa, Ekiji, Chōbunsai Eishi, Kitagawa Utamaro, Katsushika Hokusai en Tsutsumi Tōrin

Dit is een bloemlezing van kyōka. Kyōka was een populaire dichtvorm tijdens de Edo periode. Het betekent letterlijk ‘gek vers’. De Otoko tōka bevat kyōka rond het thema van Nieuwjaar en bevat zes illustraties van zes verschillende illustratoren. 

Hoe te vinden? Boeknummer in de catalogus: FS XLI 731.

#5 Umi no sachi 海幸 (1762)

Titel: ‘De weldaden van de zee’

Illustrator: Katsuma Ryūsui

Samensteller: Sekijūkan Shūkoku

In Japan konden boeken met zeeproducten steevast op groot succes rekenen! In deze serie van twee volumes wordt de zeefauna tentoongesteld. Ieder dier wordt vergezeld door een haiku die er speciaal aan gewijd is.

Hoe te vinden? Boeknummer in de catalogus: FS XLI 715-716.

Eervolle vermeldingen

Oudste werk in de collectie:

Rokkakudō Ikenobō narabini montei rikka suna no mono zu 六角堂池坊并門弟立花砂之物圖 (1672)

Titel: ‘Bloemschikkingen op zand in rikka-stijl, door Ikenobō uit de Rokkakudō-tempel en zijn leerlingen’

Samensteller: Ikai Sanzaemon

Dit werk bevat honderd illustraties van ongeveer 25 op 34 centimeter met bloemschikkingen in Rikka-stijl. Het dateert uit 1672 en is daarmee het oudste stuk uit de collectie van Winiwarter.

Hoe te vinden? Call number in de catalogus: FS XLI 1089.

Vrouwelijke illustrator:

(Mawari no yoi nadai no ie) Kiruna no nekara kane no naru ki (順廻能名題家) 莫切自根金生木 (1785)

Titel (in Winiwarter’s vertaling): ‘L’arbre qui produit d’argent’ (De boom waar geld aan groeit)

Auteur: Tōrai Sanna

Illustrator: Kitagawa Chiyojo

De illustrator van dit boek is een vrouw, Kitagawa Chiyojo 喜多川千代女, wat heel uitzonderlijk is! Ze is dan ook de enige vrouwelijke artiest die voorkomt in de collectie van Winiwarter. Er wordt gespeculeerd dat ze de echtgenote van Kitagawa Utamaro was.

Dit humoristische boek gaat over een familie die té rijk is, waardoor ze op allerlei manieren proberen om van hun geld af te raken, maar toch steeds falen.

Hoe te vinden? Boeknummer in de catalogus:  FS XLI 868.

De boeken bekijken in het echt?

Wil je graag een van deze kostbare werken bewonderen in het echt? Dat kan! Sinds kort is de catalogus wereldwijd online toegankelijk voor het publiek. Deze catalogus is terug te vinden op OPAC, de databank van de KBR. Via deze site kan je de werken opzoeken en als je wil kan je ze zelfs aanvragen om ze in het echt te raadplegen! Mis deze unieke kans niet en volg snel de onderstaande stappen.

#1 Surf naar opac.kbr.be.

#2 Klik op ‘Reserveer uw plaats’.

#3 Klik op ‘Aanmelden’.

#4 Maak een gratis MyKBR-account aan.

#5 Reserveer een plaats in de leeszaal op de dag die jou het beste uitkomt.

#6 Zoek de boeken die je wil raadplegen op via de zoekbalk.

Dit gaat het gemakkelijkst via titel, maar je kan bij ‘uitgebreid zoeken’ ook het boeknummer invoeren.

Wil je eerst online door de collectie snuisteren? Duik dan in de catalogus van het volledige fonds Hans de Winiwarter.

#7 Vervolledig je reservering van de gewenste boeken door op ‘reserveren’ te klikken.

#8 Kies de datum en het dagdeel waarop je het boek wenst te raadplegen.

Let op! Je dient je boeken 2 werkdagen voor je leeszaalbezoek te reserveren. Op zaterdag kan je geen boeken aanvragen.

Ook handig om te weten: Je kan je plaatsaanvragen, uitleningen en reserveringen terugvinden als je op je accountnaam klikt.

# 9 Begeef je naar de KBR. 

Adres: Kunstberg 28, 1000 Brussel

Openingsuren: maandag-zaterdag, 9 uur tot 17 uur

#10 Koop een lezerskaart aan het onthaal.

Dit kan enkel ter plaatse! Dit zijn de tarieven:

• Dagkaart: €5
• Jaarkaart: €25
• Jaarkaart voor studenten en journalisten: €15
• Duplicaat: €5

#11 Meld je aan in de algemene leeszaal op verdieping 0.

De medewerkers dienen jou een plaats toe en bezorgen de aangevraagde boeken.

Belangrijk: Neem ook zeker de huisregels door voor je bezoek! De belangrijkste zijn:

• Geen tassen, eten of drinken toegelaten in de leeszaal.
• Foto’s nemen mag, maar zonder flits.

Bekijk verder ook nog enkele tips voor je eerste bezoek en de veelgestelde vragen!

Geschreven in samenwerking met Jasmine Vo, stagiaire aan de KBR.

Bronnenlijst

• Bawin, Julie, Robert Halleux en Edith Culot. 2009. Hans de Winiwarter (1875-1949): homme de science et collectionneur d’art (catalogue d’exposition). Luik, België: Co-édition Collections artistiques de l’Université de Liège et Fonds Léon Fredericq. 
• Britannica, T. Editors of Encyclopaedia. “chōnin.” Encyclopedia Britannica, Laatst geüpdatet 26 september 2016. https://www.britannica.com/topic/chonin. 
• Claerhout, Adriaan en Chantal Kozyreff. 1978. “Japanse prentkunst”. Openbaar Kunstbezit Vlaanderen, nr. 16. https://www.okv.be/artikel/japanse-prentkunst.
• KBR. z.d. “Algemene catalogus.” Geraadpleegd op 20 november 2023. https://opac.kbr.be/. 
• KBR. z.d. “Over KBR.” Geraadpleegd op 20 november 2023. https://www.kbr.be/nl/over-kbr/.   
• Kozyreff, Chantal. 1992. Twee eeuwen Japanse boeken: het fonds Hans de Winiwarter: tentoonstellingscatalogus, Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, Schenkingenzaal, van 27 mei tot 11 juli 1992: catalogus. Vertaald door Anny Raman. Brussel: Koninklijke Bibliotheek van België. https://opac.kbr.be/LIBRARY/doc/SYRACUSE/16179608.
• Tsuchiya Lyn. 2023. “13 Things You Might Not Know About Hokusai.” Tokyoweekender.com, Laatst geüpdatet 1 mei 2023. https://www.tokyoweekender.com/art_and_culture/japanese-culture/hokusai-facts/
• University of Pennsylvania Libraries. 2022. “Katsushika Hokusai 葛飾北斎, Fugaku Hyakkei 富嶽百景, 1834-1849.” The Arthur Tress Collection of Japanese Illustrated Books. https://web.sas.upenn.edu/tressjapanese/2020/07/14/katsushika-hokusai